بررسی بافت اجتماعی-تاریخی پیدایش پاورقی

توضیحات

-۱ مقدمه

ادبیات عنصری از فرهنگ عمومی جامعه است و بخشی از دستاوردهای جمعی مردم محسوب می­شود. ماده­ی اصلی ادبیات را کلام تشکیل می­دهد. کلمات حامل مفهومی هستند که با آن مردم در جامعه با هم ارتباط برقرار می­کنند.هنگام صحبت از ادبیات نباید فقط به ادبیــات ارزشمند توجه شود زیرا ادبیات عامه­پسند نیز در دسته­بندی­های انواع ادبی جایگاهی قابل تأمل دارد. ادبیات عامیانه یا شفاهی در شکل­گیری ادبیات کلاسیک مؤثر بوده، چون ادبیات عامیانه مرحله­ی اولیه­ی پیدایش ادبیات کلاسیک است.در کشورهای جهان سوم به خصوص در ایران توجه چندانی به ادبیات عامه­پسند نمی­شود و چیزی که توجه اکثر محققان و منتقدان را به خود جلب می­کند، ادبیات وزین کلاسیک است. در صورتی­که با بررسی و توجه به ادبیات عامه­پسند می­توان از منظر جامعه­شناختی ادبیات را بررسی کرد.«هر داستان، افسانه، مثل، اسطوره و دیگر شکل­های ادبیات عامیانه، همواره حامل پیام­های اجتماعی نهفته­ای است که رابطه­ی ذهنیتی مردم در یک برهه زمانی (رابطه افقی) یا نسل­های پیاپی (رابطه عمودی) را حفظ می­کند» (ارشاد،۱۳۸۷: ۶).هر داستان و مثلی در دوران تاریخی ویژه­ای ساخته می­شود که بیانگر خصوصیات ویژه­ی آن دوران است. «از این­رو، هر متن ادبیات عامیانه به پنجره­ای می­ماند که به دنیای اجتماعی گسترده­ای از معناسازی و فهم کردن باز می­شود» (همان: ۶).سیر تاریخی یک ملت پیوسته است و در ادبیات عامیانه اگر پیام متنی با واقعیت­های تاریخی زمان خود عجین شده باشد، همراه با گذر تاریخ به دوره­های بعدی نیز انتقال پیدا می­کند و به تناسب دوره و زمان بازآفرینی می­شود.یکی از نمودهای ادبیات عامیانه و عامه­پسند پاورقی­ است که این پایان­نامه به بررسی آن خواهد پرداخت.

 

فصل اول: با عنوان کلیات تحقیق، شامل: مقدمه،

بیان مساله،

سوالات تحقیق

، اهمیت و ضرورت تحقیق

، پیشینه،

اهداف

فصل دوم: مسایل بنیادی این تحقیق، یعنی «پاورقی نویسی» بیان شده­است؛

فصل سوم:  شرح حال فهیمه رحیمی، سال­شمار آثارش، معرفی کتاب پنجره و هم­چنین خلاصه­ی داستان «پنجره» گنجانده شده­است؛

فصل چهارم:  ویژگی­ها و عناصر داستانی کتاب «پنجره»

فصل پنجم: نتیجه­ گیری و پیشنهاد

 

۱-۲ بیان مساله

اتفاقات سیاسی- اجتماعی که در تاریخ معاصر ایران بعد از جنگ جهانی دوم رخ داد، سرآغاز فصلی بود که پای تفکرات رمانتیسم و به دنبال آن ادبیات پاورقی را به زندگی روزمره­ی ایرانیان باز کرد. قرن ۱۴ یکی از دوران­های پرتحرک ادبیات ایران است. ادبیاتی که بیشتر رویکردش اجتماعی است. اتفاقاتی که در چند دهه­ی نخست آغاز قرن ۱۴ در ایران رخ داد زمینه­ی گســــترش رمان و در کنار آن پاورقی­نویسی را فراهم آورد و این را به راحتی می­توان از عناوین نویسندگان به نامی که زینت­دهنده­ی تاریخ ادبیات معاصر ایران هستند، دریافت.در یک برهه کوتاه، تقریباً دهه­­ی ۴۰ و ۵۰ پاورقی­نویسی عملاً بر ادبیات ایران تسلط یافت و آن با توسعه­ی روزنامه­ها همراه بود.برخوردهای نابهنجار ساواک و فضای پرخفقانِ بعد از کودتای ۳۲ بسیاری را واداشت تا خواندن را به جای جنگیدن به عنوان یک راه مبارزه بپذیرند. ازاین­رو نمی­توان پاورقی­نویسی را صرفاً، یک سرگرمیِ صرف و یک تافته­ی جدابافته از ادبیات ایران دانست، بلکه باید آن را محصول شرایط اجتماعی خاصی دانست که بر اثر یک سرخوردگی پدید آمد و واکنشی به یک جریان بوده است.از آنجایی که در زمینه پاورقی مطالعات زیادی صورت نگرفته و دایره­ی کارهای انجام شده محدود است، این پایان­نامه بر آن شد تا: موضوع تحقیق خود را بر روی پاورقی­نویسی با توجه به اثر فهیمه رحیمی متمرکز کند.پاورقی­ها آثار ادبی هستند که به رغم طرح ساده و به ظاهرآبکی­شان، یکی از مهم­ترین ابزار شناخت جامعه هستند. پاورقی­ها داستان­های جذابی بودند که در آغاز دهه­ی چهل در حاشیه­ی روزنامه­ها به صورت روزانه یا هفتگی و سریالی به چاپ می­رسیدند و بسیاری از مردم آن­ها را تنها به منظور سرگرمی و هیجان انگیزبودنشان مطالعه می­کردند. اما مکتب­های ادبی جدید و ورود دیدگاه­های بیرون از ادبیات به داخل ادبیات نشان داد که این آثار قابلیت بررسی روان­شـــناسی، جامعه شناسی، نشانه شناسی و زبان­شناسی و… را دارند.مهم­ترین موضوع پاورقی­ها مسایل عاشقانه و پلیسی بود. از میان پاورقی نویسان می­توان به فهیمه رحیمی اشاره کرد، که تاکنون تقریبأ ۳۰ اثر در این زمینه نوشته است. وی متولد ۱۳۳۱ در شهر تهران است و رکوردار فهرست پاورقی نویسان ایران به لحاظ چاپ و فروش استذکر این نکته نیز ضروری است که نباید پاورقی را- اگرچه شاید مورد پسند عامه­ی مردم قرار بگیرد- با داستان­های عامیانه مانند: سمک عیار، قصه­های هزارویک شب، سندبادنامه و… اشتباه گرفت.

 

۱-۳ سوالات تحقیق

پرسش­های تحقیق عبارتند از:

۱ـ پدیده پاورقی­نویسی چگونه در ایران پا گرفت؟

۲ـ پاورقی­ چطور می­تواند به اوج شهرت و قدرت جذب توده­های مردم برسد؟

۳ـ رمان پنجره­ی فهیمه رحیمی از چه ساختار و جایگاهی در ادبیات پاورقی­نویسی برخوردار است؟

 

۱-۴ اهمیت و ضرورت تحقیق

این تحقیق از دو جنبه تازه و قابل توجه است: یکی به لحاظ موضوع، یعنی پاورقی­ که کمتر کارشده است و دوم به لحاظ نگاه برون ادبیاتی به ادبیات که در سال­های اخیر متداول شده است.

 

۱-۵ پیشینه­ ی تحقیق

در زمینه ­ی سوابق تحقیق باید گفت که هنوز کتاب مستقلی در زمینه­ی ادبیات پاورقی نوشته نشده است. تنها در برخی از کتب داستان­نویسی معاصر مانند: صد سال داستان­نویسی ایران، فصل کوتاهی به پاورقی­نویسی اختصاص دارد. دکتر علی تسلیمی نیز در کتاب گزاره­هایی در ادبیات معاصر ایران اشاره­ای گذرا به پاورقی­نویسان ایرانی داشته است.هم­چنین چند مقاله در این زمینه نوشته شده است؛ از جمله­ی این مقالات:« درآمدی بر مقوله­ی پاورقی­نویسی در ایران» اثر صدرالدین الهی، و همچنین «بررسی توصیفی، تحلیلی و انتقادی رمان­های عامه پسند ایرانی» نوشته­ی دکترعلی صفایی و کبری مظفری است.«معجون عشق» کتاب دیگری است که در آن یوسف علیخانی به گفتگو با تعدادی از پاورقی­نویسان پرداخته است.

 

۱-۶ اهداف تحقیق

این تحقیق می­خواهد با بررسی بافت اجتماعی-تاریخی پیدایش پاورقی­ و معرفی یکی از پاوری­نویسان بنام ادبیات معاصر، فهیمه رحیمیشناختی از پاورقی­ و ویژگی­های این مدل بپردازد و کمک کند تا خواننده آن­ را تنها برای سرگرمی نشناسد بلکه در کنار ادبیات جدی قرار دهد.

 

۱-۷ فرضیه‌های تحقیق

• شکست نویسندگان و شاعران سوسیالیست در اواسط قرن ۱۴ و زندانی شدن عده­ی زیادی از آنان از یک طرف، از سوی دیگر ظهور روزنامه­نگاری که برای جذب خواننده­ی خود به دنبال جذابیت­های نگارشی می­گشت، باعث پدیدآمدن فرمی از ادبیات شد که به آن پاورقی می­گویند. از سویی این پاورقی­ها محصول جامعه­ا­ی سرخورده بودند که تعقل، آرمان و اهداف اجتماعی را کنار گذاشته و می­خواهد مدتی بدون فکرکردن سرگرم شود و از سویی دیگر این سرگرمی­ها توانست خوانندگان زیادی را به سمت خود بکشد و باعث فروش بیشتر نشریات گردد؛اورقی­ها به چند دلیل توانستند جذب توده­ی مردم شوند: یکی به خاطر ارزان قیمت بودنشان بود، که به راحتی خریده و خوانده می­شدند. دوم به خاطر این بود که عامه­ی مردم که چندان پای­بند کیفیت نبودند و به مباحث جدی علاقه­ای نداشتند این پاورقی­ها به راحتی به این سلیقه­شان پاسخ می­داد و سوم، یک راه فرار از جنگ و سیاست بازی­های روزگار بودداستان «پنجره» با داشتن ویژگی­های ساختاری پاورقی­های عاشقانه و ارایه­ی شخصیت­های آرمانی عاشقانه در سرگرم کردن جوانان بسیار موفق بوده و توانسته به عنوان یک مدل کامل از سنت پاورقی­نویسی در میان مردم رونق پیدا کند. دلیل ما تیراژ تعداد چاپ­های این کتاب (تقریبأ ۳۳ بار) است.