بررسی جلوه های متنوع عرفانی در آثار امیرحسن دهلوی و بازتاب آن در آثارش و تداوم سنتِ شعرا و نویسندگان صوفی مسلک

توضیحات

بررسی جلوه­های متنوع عرفانی در آثار امیرحسن دهلوی و بازتاب آن در آثارش و تداوم سنتِ شعرا و نویسندگان صوفی مسلک

مقدمه

عرفان اسلامی عموماً جنبۀ مثبت و پویا دارد؛ عارف می اندیشد و به سوی کمال می رود و دیگران را رهبری می­کند؛ در عرفان اسلامی علم، دین، تقوا، اشراق، عشق به خدا و کمال مطلق یکجا جلوه می کند و شور و مستی و کشش و کوشش می آورد.صوفیان و عارفان دانشمند و پارسایان روشن­بین ایرانی و بزرگان جهان اسلام، با استفاده از علوم و معارف اسلامی و قرآن و احادیث، عرفان و تصوف را تدوین، و بحثها و گفتگوها و عبارات زیبا و دل­انگیز در کتابها و آثار خود گنجانیده اند که بسیاری از آنها مخصوصاً در نظم و نثر فارسی، از شاهکارهای علمی و ادبی و عرفانیِ نه تنها ایران، بلکه جهان است.از همان زمانی که تصوف رو به رشد نهاد؛ شعر، نقش بسیار مهمی در رواج و تکامل عرفان و تصوف اسلامی ایفا کرد. همانگونه که عرفان و تصوف نیز در تکامل ادبیات، اعم از نظم و نثر، نقش بسیار بزرگی داشته است. صوفیان و عارفان دل سوخته، پیوسته در احساسات و عواطف صوفیانۀ خود سرخوش هستند و بهترین زبانی که بتواند این عواطف و احساسات را بیان کند، زبان دل و احساسات یعنی «شعر» است که یکی از علل پیشرفت عرفان و تصوف همین است.عرفان و تصوف، با شعر و ادب، پیوندی تنگاتنگ دارد و نفوذ افکار عرفانی در شعر پارسی و راه یافتن شعر به خانقاه ها، خود وسیلۀ بزرگی برای ظهور شاعران مشهوری گشته است. عارفان سعی کرده اند که داغِ درونی و هجرانِ جانان را با شعر و متون منثوری که نشأت یافته از شور و سوز باطنی و دور ماندن از اصل و حقیقت می باشد، بیان نمایند. مولانا می گوید:هرکسی کو دور ماند از اصل خویش       بازجوید روزگار وصل خویشتصوفی که در دنیای اسلام، با زهد و فقر شروع شد، با عشق الهی و ذوق و وحدت در ایران توسعه یافت و به تکامل رسید. با نشر تصوف ایرانی، نه تنها در ایران، بلکه صوفیانی در نواحی روم، شام و هند به ارشاد و هدایت خلق پرداختند.یکی از مراکز تجمع صوفیان، هندوستان بوده است که محل پیدایش دو سلسله چشتیه و سهروردیه بوده است. طریقۀ چشتیه، به وسیله شاه نظام الدین اولیا در سراسر هند پرآوازه گردید. یکی از مریدان نظام الدین اولیا، امیرحسن سجزی است که در سلک بندگان حضرت سلطان المشایخ، نظام الدین اولیا قرار گرفت و به نظر خاص ایشان مخصوص گشت. در فصل چهارم بطور مفصل به بحث در این مورد خواهیم پرداخت.

اهداف پژوهش

بررسی جلوه­ های متنوع عرفانی در آثار امیرحسن دهلوی و بازتاب آن در آثارش و تداوم سنتِ شعرا و نویسندگان صوفی مسلک، از جمله مواردی است که به طور واضح در آثارش قابل رؤیت است. لذا با عنایت به بومی بودن این شخصیت و اندیشه­های ناب عرفانی شاعر، روشن نمودن این جنبه­ از آثارش یکی از اهداف می­باشد.

پیشینه تحقیق

هر چند بررسی ادبی آثار امیرحسن دهلوی مورد توجه محققین بوده است، اما طبق بررسی هایی که در این زمینه انجام شده، در زمینه مضامین و مفاهیم عرفانی آثار وی، هیچ تحقیق و مقاله ای ارائه نشده است، از این رو، این پژوهش، نو و بدیع می باشد.

بیان مسأله

بررسی آثار ارزندۀ امیرحسن سجزی و مشاهده جایگاه رفیع او در میان بزرگان ادب و عرفان، و ذکر خیر او در تذکره ها، بلندنظری و اهتمام او را در رسیدن به درجات کمال معلوم می دارد.پرتو جمال دوست، امید به عنایت دلدار و رضا به آنچه او می پسندد، در آیینۀ اشعار او موج می زند و نهایت اخلاص و ارادت و بهترین شیوۀ ادب و محبت در نثر شیوای او جلوه گری می کند. در این گفتار، با پژوهشی دربارۀ اندیشه های عارفانه و مضامین شاعرانۀ امیرحسن دهلوی، به مدد سلامت نفس او، تعابیر عشق و تصاویر معشوق را در سلاست گفتار و روانی اشعارش می نگریم و گلهایی از گلزار اندیشه او برمی گزینیم تا دریابیم او که کلام شاعر شیرین سخن، سعدی شیراز را سرلوحۀ تعالیم خویش نهاده و کمال عارف والامقام، نظام الدین اولیا را وجه همت خود قرار داده، رمز آفرینش انسان را در چه می جوید، در وصف معشوق چه می گوید و شرط وصل و توفیق دیدار را در چه می داند؟یکی از درونمایه های اصلی شعر امیرحسن دهلوی، معانی و مضامین عرفانی است که با اعتقادات دینی و باورهای عمیق مذهبی او عجین شده و قصایدی غرّا و غزل هایی شیوا سروده است: جمال او تجلی کرد بر صحن چمن، گویی             که سبزه در سجود افتاد، سرو اندر نماز افتاد(غزل۲۰۹)امیرحسن در بکارگیری وزن ها و بحرهای عروضیِ غزلهایش، بسیار به سعدی و غزلش توجه داشته اما به نسبت غزل سعدی، در ردیف های غزل، کار را به تکلف کشانده و عباراتی سهل و ممتنع پدید آورده است. جامی نیز شعر او را «از مقوله سهل ممتنع» می خواند و «قافیه های تنگ و ردیف های غریب» را از بدایع شعر او می داند. «اگر قافیه های تنگ و ردیف های غریب و بحرهای خوش آیند که اصل در شعر، خاصّه در غزل، ملاحظۀ اینهاست، اختیار کرده است، لاجرم از اجتماع این ها، شعر وی را حالتی حاصل آمده است که اگرچه به ظاهر آسان می نماید، اما در گفتن دشوار است؛ برای همین، اشعار وی را سهل ممتنع گفته اند»(جامی، ۱۳۷۱: ۱۰۶) از جمله آن ردیف های دشوار: «را چه بقا؟، درست، داری نداشت، کج و…» هستند که بکارگیری این نوع ردیف ها، جز طبع­آزمایی چندان لطفی ندارد.به پیش صورت خوب تو ماه را چه بقا؟          به جنب خاک درت مال و جاه را چه بقا؟(غزل۷)تُرک من! مُلک ملاحت مِلک توست          خطبه خوبی به نام تو درست(غزل۸۷)ماه چنین رو که تو داری نداشت          مشک چنین بو که تو داری نداشت(غزل۱۰۲)  ای که پیوسته بوَد ابروی تو با ما کج          وعده وصل تو چون زلف تو سر تا پا کج(غزل۱۸۶)امیرحسن با الهام از پدیده های هستی، گسترۀ تخیلات خود را وسعت می بخشد و برای مضامینی چون دل، جان، عشق، صبر، حُسنِ یار و …، نکته هایی نغز می آورد و تصویرهایی زیبا می آفریند که خواننده را همراه با خود در فضای سالم و روح بخش فطرت سیر می دهد.

فرضیه ها

• در آثار امیرحسن، توجه به عرفان به طور واضح قابل رصد است.
• فراگیری اصول و مبانی عرفانی، یکی از دلایل سفرهای اوست.
• هم نشینی با دوستان عارف مسلک، در تمایلات عرفانی امیرحسن تأثیر دارد.
• محیط و شرایط دوره، در گرایش نامبرده به عرفان تأثیر دارد.

روش تحقیق

روش تحقیق در این پایان نامه، در ابتدا مطالعۀ دقیق در مورد شرح احوال و آثار امیرحسن دهلوی بوده است، سپس اطلاعات مورد نیاز از منابع موجود، ترجیحاً دست اول تهیه شده و در فیش­های مشخص ثبت و ضبط گردیده و با مراجعه به کارهایی که در مورد امیرحسن تدوین شده، این بخش پوشش داده شده است. ابیاتی که شامل مضامین و اصطلاحات عرفانی بوده است، فیش برداری شده و به طور دقیق و منظم دسته­بندی و تشریح گردیده و بر اساس آن،  بخش­های مختلف کار، شناسایی و تحریر گردیده است. همچنین لغات و اصطلاحات دشوار در صورت نیاز در پاورقی توضیح داده شده است.در مورد تاریخچۀ عرفان و تصوف در قرون مختلف، از تمام منابعی که در دسترس بوده، استفاده شده و اطلاعات سودمندی گردآوری شده است.مطالعه دقیق آثار امیرحسن باعث استخراج مضامین عرفانی بسیار زیبا شده که در فصول پایانی این رساله مشهود است.در این شیوه بر بسامد واژگان و اصطلاحات و نوع توصیه نویسنده و شاعر مورد نظر تأکید گردیده، تا مبانی فکری او خصوصاً در باب عرفان شناخته شود.