مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان میرشمس‌الدین فقیر دهلوی

نوع فایل :word 

تعداد صفحات :۵۴۵

معیارهای ارزشگذاری درباره دوره‌های شعر فارسی خالی از اشکال نیست؛ نگاهی تاریخی به جریان‌های هنری و شکل‌گیری سبک‌های ادبی در دوره‌های مختلف به وضوح نشان می‌دهد که مجموعه‌ای از عوامل مختلف در این تغییر و تحولات مؤثر بوده‌اند و اساساً مستقل دانستن ادبیات از عوامل بیرونی ـ آنگونه که فرمالیست‌های افراطی معتقدند ـ چندان صواب نیست.موکاروفسکی، پیشوای ساختارگرایان چک، تأثیرگذاری همزمان مسائل مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… بر یکدیگر را با اصطلاح «ساختارِ ساختارها» (structure of structures) توضیح می‌دهد. او معتقد است که «قرار دادن ادبیات در خلأ و زیر عنوان نقش ویژه آن نادرست است. رشته تغییرات در حال گسترش ساختارهای فردی در طول زمان (مثلاً سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، ایدئولوژیک و ادبی و هنری) بدون هیچ‌گونه تماسی با یکدیگر، به صورت موازی حرکت نمی‌کند؛ بلکه این ساختارها تأثیرات متقابلی بر یکدیگر دارند و میان آنها دادوستدی متقابل شکل می‌گیرد.وقتی دوران شکوفایی ساختارهای بزرگ باشد، محال است ساختارهای کوچکتر در انحطاط مطلق به سر برند و نیز محال است که در عصر انحطاط ساختار ساختارها، یک ساختار کوچک چنان اوجی بگیرد که از تمام ساختارها برجسته‌تر جلوه کند» (شفیعی‌کدکنی، ۱۳۹۱: ۲۵۵ـ ۲۵۹).داوری‌های یکسویه درباره سبک هندی ناشی از مسامحه در معیارهای نقد و بررسی منتقدان است. پژوهشگران و ادبایی که در نفی و طرد سبک هندی سخن گفته‌ و آن را دوره انحطاط شعر فارسی دانسته‌اند، بسترهای اجتماعی و فرهنگی شکل‌گیری این دوره را نادیده می‌گیرند.نکته دیگر این است که «همه کسانی که به انحطاط شعر و فساد و تباهی مطلق سخن در عهد صفوی فتوا داده‌اند، شعر این دوره را با معیار و مقیاس‌ فصاحت قرون گذشته می‌سنجند و در سخن شاعران این دوره همان تفکر و شیوه بیان را توقع می‌نمایند که در سخن عنصری و فرخی و فردوسی تا سعدی و حافظ دیده می‌شود… و حقا که چنین توقع و انتظاری دور از توقع اهل تحقیق است» (صفا،۱۳۸۸،ج ۱/۵: ۵۵۱ ـ ۵۵۲).سبک هندی واکنشی به تقلید و تکرار سنت‎های ادبی حاکم بر دوران تیموری و تلاش برای نوآوری در عناصر شعر فارسی بود؛ بنابراین دستاوردهای این تحول و نوآوری را باید با نُرم و هنجار‌ دوره قبل مقایسه کرد. «می‌توان گفت که در سبک هندی، شعر فارسی در جایی که نمونه‌ها کمال این سبک را نشان می‌دهد، در عرصه اندیشه و محتوا (که ادامه و گسترش تجربه‌های روزمره بود)، در عرصه صور خیال و نیز در زمینه شعری گامی به سوی نوآوری برداشت» (شفیعی‌کدکنی، ۱۳۷۸: ۳۲).اما مبالغه در خیال‌بندی و مضمون‌سازی‌های پیچیده (به‌ویژه در شاخه هندی این سبک) و ضعف و سستی زبان باعث افول این سبک و شکل‌گیری جنبشی ارتجاعی شد که رهیافتی جز بازگشت به سنت‌های ادبی گذشته ارائه نکرد.